مغز در شرایط مختلف از چه منابعی برای تامین انرژی استفاده می کند

مغز ، بافتی بسیار حساس. یا به بیان دیگر اولویت اصلی بدن برای تامین انرژی تا جایی که در صورت گرسنگی طولانی مدت سایر بافت ها تخریب می شوند تا انرژی مغز را تامین کنند.اما اینکه مغز در شرایطی مانند امتحانات ، استرس ، گرسنگی و رژیم های غذایی انرژی خود را چگونه و از چه منابعی تامین می کند در ادامه مورد بحث قرار خواهد گرفت. با ما همراه باشید.

انرژی  به صورت ظرفیت یا توانایی انجام کارها تعریف می شود.منبع اصلی و نهایی انرژی برای موجودات زنده نور خورشید بوده که طی چرخه های طبیعی این فرم از انرژی از شکلی به شکل دیگر تغییر یافته تا در نهایت به چهار فرم اصلی کربوهیدرات ها (قندها) ، چربی ها، پروتئین ها و الکل به بدن ما می رسد.

عمده ی سوخت و انرژی مورد نیاز بدن از مواد کربوهیدراتی یعنی همان قند ها تامین می گردد به همین دلیل در یک رژیم غذایی متعادل برای یک انسان سالم (و چه بسا برای یک فرد بیمار یا حتی فرد دیابتی ) بیش از نیمی از انرژی مورد نیاز باید از منابع کربوهیدراتی تامین گردد.پس از کربوهیدرات ها چربی ها یکی از منابع دریافت انرژی بوده و سهمی 15 تا 30 درصدی در تامین انرژی مورد نیاز برای فرد داشته و در نهایت پروتئین ها که کمترین سهم را در تامین انرژی به خود اختصاص داده و به طور عمده منبع انرژی برای بدن طلقی نمی گردند مگر در شرایطی خاص که با بدن در گرسنگی ، قحطی یا کاهش دریافت سایر مواد غذایی رو به رو باشد.الکل در بدن به عنوان سوخت مورد مصرف قرار میگیرد اما به دلبل نیاز به سم زدایی در کبد و ایجاد اختلال در متابولیسم سایر مواد به هیچ عنوان به سایر مواد دارای انرژی ترجیح داده نمی شود چه بسا که اثرات مخربی نیز برای مغز و لایه های حفاظت کننده ان (خصوصا پرده مننژ) به ارمغان می آورد.

هر بافتی از بدن در شرایطی متفاوت نیاز های انرژی متفاوتی دارد بنابراین می توان در طول رژیم های غذایی کاهش یا افزایش وزن و ورزش می توان شرایط محیطی را برای دست یابی به هدف مورد نظر تغییر داد.

استراحت

در بافتی مثل مغز که یکی از بزرگترین مصرف کننده های انرژی بدن است (20 درصد کل انرژی مورد نیاز بدن) ، سوخت ترجیحی و قطعی برای ادامه فعالیت قند ها بوده و چربی و پروتئین سهم بسیار اندکی را در تامین انرژی به خود اختصاص می دهند

در شرایط استراحت مغز با توجه به اینکه  اولیت اصلی بدن جهت تامین انرژی است تغییر خاصی برای تامین انرژی مورد نیاز نیست.اما برای حفظ سلامت و بازدهی بالای مغز دریافت روزانه موادی مانند آنتی اکسیدان ها و اسید های چربی امگا 3 ها کافی است.

استرس ، فعالیت فکری و امتحانات

تامین انرژی مورد نیاز مغز در طول شرایطی مانند امتحانات یا فعالیت های فکری باید به نحوی تنظیم شود که این انرژی به سهولت در دسترس قرار گرفته و همچنین از اشتهای کاذب و افزایش وزن یا بی اشتهایی و کاهش وزن در گروهی دیگر از افراد  در طول این برهه ها جلوگیری شود یکی از مهمترین مسائل در طول دوره ی فعالیت های فکری اشتها / بی اشتهایی کاذب است. در مورد فعالیت های تغذیه ای پاسخ افراد در مواجهه با استرس و فشار ذهنی به دو طور عمده به دو صورت بی اشتهایی یا  پراشتهایی کاذب بروز پیدا می کند .

برای افراد پر اشتها

در یافت مواد غذایی دارای فیبر خود را بالا ببرید از این نوع غذا ها می توان نان دارای آرد کامل (سبوس دار)، برنج سبوس دار یا برنج قهوه ای ، پف فیل (Popcorn) کم نمک و بدون روغن، میوه ها و سبزیجات را نام برد. این مواد در صورتی که همراه وعده های اصلی مصرف شوند علاوه بر اینکه سبب کاهش اشتها می شوند سبب افزایش آرام و تدریجی قند خون شما می گردند بنابر این قند خون و در نتیجه انرژی مورد نیاز مغز به طور پایدار در دسترس بوده و نیازی به پرخوری نیست.

با این حرف که قند خون شما کم شده و نیاز به قند دارید خود را گمراه نکنید از علائم کاهش قند خون سردرد ، عرق سرد ، گیجی و … را می توان نام برد بنابراین پرخوری هیچ کمکی به حل مسئله شما نکرده چه بسا با کاهش خون رسانی به مغز توان شما را کاهش داده و سبب خواب آلودگی نیز می شود.

از دریافت قند های ساده و مواد غذایی دارای قند زیاد مانند آب میوه های غیر طبیعی و شیرین شده ، شکلات و آبنبات های شیرین ، نان های بدون سبوس و سفید رنگ ، چیپس پفک و سایر تنقلات بی ارزش پرهیز کرده زیرا این مواد برای مدت کوتاهی سبب بالارفتن زیاد قند خون شده و پس از پاسخ انسولینی بدن به آنها قند خون به سرعت کاهش یافته و مجددا گرسنگی سبب تحریک شما به دریافت بیشتر مواد خوراکی می شود.

از میان وعده های مناسب مانند میوه ها و مغزدانه ها (بو نداده و بدون نمک) استفاده کنید تا فعالیت مغزی شما ادامه داشته باشد.

دریافت مکمل های موادی مانند جینسینگ ، امگا 3، ب-کمپلکس ، جینکوبیلوبا در این برهه ها توصیه می شود و دریافت روزانه و متعادل قهوه می تواند به افزایش بهره وری ذهنی کمک نماید.

برای افراد بی اشتها

دریافت مواد محرک اشتها مانند ترشیجات و شربت هایی مانند شربت انار و همچنین مکمل های اشتهازا مانند شربت appetizer در طول این دوران برای شما توصیه میگردد.

علاوه بر تامین قند مورد نیاز خود در این شرایط دریافت کافی و مناسب مغز دانه های بدون نمک و بو نداده می تواند سبب تامین انرژی مورد نیاز شما در بین وعده ها شده و سبب جلوگیری از افت وزنی و حفظ شرایط حال حاظر شما می شود.

دریافت مکمل های امگا 3 در این شرایط سبب بهبود خلق و خو و وضعیت روانی و همچنین بهبود توان مغزی شما می گردد. مکمل ویتامین های سری ب و جینسینگ نیز در این شرایط برای بهبود عملکرد مغزی اهمیت دارد.

گرسنگی طولانی مدت

در شرایط خاصی مانند گرسنگی های طولانی مدت ، روزه داری ، رژیم های غذایی نا متعادل و سخت تامین انرژی مغز با مشکل رو به رو شده و مغز رفته رفته ناچار به تامین بخشی از انرژی خود از سایر مواد غذایی  می شود. از جمله این مواد غذایی می توان به چربی ها و به طور اختصاصی تر کتون ها (ketones) نام برد. کتون ها موادی هستند که از مصرف چربی ها ایجاد شده و عامل اصلی ایجاد بوی استون مانند در دهان در طول گرسنگی ها روزه داری ها می باشند.

 کتون ها به دلیل خاصیت اسیدی که دارند سبب کاهش pH خون شده و یکی از اصلی ترین دلایل بروز آسیب در فولیکول های مو و بروز ریزش مو در افراد تحت رژیم های غیر اصولی می باشند.اگر این روند به همین ترتیب ادامه داشته فعالیت سلول های مغزی (neuron) مختل شده و تحریک پذیری آنها کاهش می یابد و در بعضی مواقع منجر به بروز کما نیز می گردد.

در وهله اول حتما سعی کنید تحت نظر متخصص تغذیه اقدام به دریافت کاهش وزن نمایید و به صورت خودجوش یا  تحت نظر افراد غیر متخصص صرف دکتر بودن آنها (مانند دکتر کرمانی یا فرادی مانند آقای روازاده) اقدام به شروع کاهش وزن ننمایید.در طول رژیم های غیر اصولی مانند رژیم کانادایی،رژیم گوشتخواری یا رژیم دکتر اتکینز عمدتا تولید کتون ها انجام شده و این رژیم ها برای سلامتی مضر و خطرناک می باشند.

در صورت بروز این شرایط مصرف مواد کربوهیدراتی توصیه شده اما این مواد باید با آهستگی و تدریجی در اختیار بدن قرار گیرد.سپس در اولین فرصت با متخصص تغذیه ی خود تماس حاصل کرده و در خواست اصلاح رژیم غذایی را به وی ارجاع دهید.ورزش سنگین این شرایط را بد تر کرده بنابر این به هیچ وجه خواستار ادامه این روند نباشید.ادامه این رویه مضر بوده و عوارضی مانند ریزش مو ، ضعف بینایی ، تحلیل رفتن عضلات و ضعف عضلانی خصوصا صورت ، زبر شدن پوست و … می گردد.

ورزش

در طول ورزش و شرایط فعالیت بدنی در یافت قند ها علاوه بر تامین درصدی از نیاز عضله در تامین قند مورد نیاز مغز و سیستم عصبی بسیار اهمیت دارد و نادیده گرفتن این نیاز سبب بروز خستگی ذهنی و در نتیجه خستگی جسمی می شود.

جهت تامین نیاز دستگاه عصبی در طول ورزش آخرین وعده غذایی قبل از مسابقه یا تمرین، وعده غذایی انتظار ، دریافت غذایی در طول مسابقه و پس از پایان مسابقه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و شایسته است این وعده ها توسط متخصص تغذیه توصیه گردد چه بسا که رژیم غیر اصولی توسط افراد ناوارد (مربی های بدن سازی و حرفه ای) که به صورت تجربی اقدام به تهیه دستور غذایی می نمایند سبب بروز عوارض جبران ناپذیری می گردد.

میزان دریافت مواد قندی در طول ورزش سبب به تاخیر افتادن خستگی ذهنی و جسمی شده و توان ورزشی فرد را در این شرایط حفظ می کند.درصد کربوهیدرات و قند های موادی که در طول تمرین و مسابقات دریافت می گردد باید در حدی باشد که سبب رفع نیاز گردد.

در صورتی که این میزان توسط فرد متخصص تنظیم نگردد عوارضی مانند اسهال ، دل درد ، کرامپ و … که ناشی از دریافت زیاد قنها است بروز پیدا کرده و یا نیاز ورزشی به دلیل کم بودن محتوای کربوهیدراتی تامین نمی گردد.

در ورزشکاران دریافت مواد پروتئینی نیز در سلامت سیستم عصبی و مغز به دلیل نقش ساختاری و ناقل بودن اسیدهای آمینه (اجزا پروتئین ها) در سلول های عصبی بسیار اهمیت دارد و درصدی از پروتئین مورد نیاز بهتر است در طول ورزش و همراه با کربوهیدرات ها مصرف گردد.

دریافت مقادیر کم نمک همراه با این کربوهیدرات ها سبب افزایش سرعت جذب آنها شده و همچنین سبب تامین بهتر املاح از دست رفته در عرق می گردد.

کمبود املاح و الکترولیت هایی مانند سدیم موجود در نمک با توجه به اهمیت عملکردی آنها در اعصاب سبب بروز تب سدیمی و ضعف عصبی می گردد .

دریافت مکمل های امگا 3 ، جینسینگ ، ب – کمپلکس ، جینکوبیلوبا و تورین برای افراد توصیه می گردد و باید از دریافت مکمل هایی مانند کافئین ، آمفتامین و مواد محرک که ممنوع بوده و دوپینگ تلقی می گرندد جلوگیری کرد.

 [divider]

گردآورنده: سجاد سالارکیا

کارشناس ارشد تغذیه و رژیم

کلینیک تغذیه و تناسب اندام آلومینا

[divider]

جهت دریافت اطلاعات بیشتر و مشاوره با متخصصین، به صفحه تماس مراجعه کنید.