بسیارند کودکانی که ظاهری طبیعی دارند، رشد بدنی، قامت و وزنشان نمایانگر بهنجار بودن آنها است، هوش اندک و بیش معمولی دارند، به خوبی حرف می‌زنند و مانند دیگر کودکان بازی میکنند، مانند همسالان خود با سایرین رابطه برقرار میکنند، در منزل نیز خود یاری‌های واجب و ضروری را دارند و کارهایی را که پدر و مادر به آن‌ها می‌سپارند، به خوبی انجام میدهند و از رفتار و اخلاق معمولی برخوردارند.

لیکن زمانیکه به مدرسه می‌روند و می‌خواهند خواندن و نوشتن و حساب بیاموزند گرفتار دشواری‌های جدی می‌شوند.

این کودکان به آهستگی درمی‌یابند که دیگر کودکان از دید وضع درسی مناسب‌تر از اونها هستند و احساس حقارت را تجربه میکنند. و نم نم بیزاری از درس و مدرسه در آن‌ها بوجود میآید.

پدر و مادر آن‌ها که غالبا از علت‌های اختلال یادگیری آن‌ها بی خبر هستند، مشکل را افزونتر می‌کنند و با فشارهایی که به طفل وارد می‌آورند، دشواری را چند برابر میکنند.

بدیهی است این اطفال در مراجعه به هر متخصصی، مشکلی تازه در خود می‌یابند.

هر متخصص مشکل آن‌ها را از دریچه چشم خود نگریسته و تنها بعدی از ابعاد پیچیده آن را زیر ذره بین تخصص خویش قرار میدهد.

گفتنی است که در این بین، امر اساسی توجه به این مسأله است که در اینگونه موارد، ضرورتاً بایست به جای تشخیص‌های انفرادی، از روش نظام چند رشته‌ای سود جست که در آن بطور معمول مجموعه‌ای از تجربیات و تخصص‌ها توأمان استفاده میشود.

بدین معنا که با همگام شدن عده‌ای از کارشناسان و یک سو و یک جهت شدن تلاش‌های گوناگونی که از طرف صاحبان فن و تجربه صورت میگیرد، راهی برای تحلیل، تشخیص و درمان اساسی مسائل فراگیری گشوده میشود.

تعریف اختلالات فراگیری

اصطلاح نقص در فراگیری بوسیله روان‌شناسان و متخصصین تعلیم و تربیت مورد کاربرد قرار می‌گیرد؛ در حالیکه متخصصان پزشکی ناتوانی یادگیری را ترجیح میدهند.

به عنوان مثال بر طبق تعریف کانون روان طبیبان آمریکا (۱۹۹۴) اختلال زمانی رخ میدهد که پیشرفت درسی فرد بر اساس آزمون‌های استاندارد فردی در خواندن، حساب کردن، نوشتن یا بیان بطور قابل توجهی پایینتر از سطح مورد انتظار سنی، درسی، و یا هوشی وی باشد.

گرچه سعی فراوانی برای یافتن یک تعریف جامع در زمینه اختلالات فراگیری انجام شده، هنوز تعریف کاملی که مورد قبول همگان باشد وجود ندارد.

شاید یکی از علل عمده آن این باشد که در بکار بردن اجزای اختلالات فراگیری هنوز ثبات چندانی وجود ندارد.

بعضی تلاش میکنند آن‌ها را از همدیگر مجزا نمایند در حالیکه برخی دیگر نقص در فراگیری را بعنوان یک اصطلاح کلی مورد کاربرد قرار میدهند که شامل تمام موارد فراگیری است و بعضی در این مورد اظهار نظر قاطعی انجام نمی‌دهند.

همچنین تعاریف، بسته به اینکه نقص در چه حوزه‌ای تعریف میشود نیز تا اندازه‌ای فرق میکنند.

کمیته بین نهادی نارسایی‌های فراگیری (۱۹۸۷) که نمایندگی دوازده نهاد در بخش خدماتی، بهداشتی و انسانی و بخش آموزش و تربیت را دارد جنبه‌های زیر را در تعریف خود از نقص خاص در فراگیری مورد تأکید قرار میدهد. :

• کودک احتمال دارد دشواری هایی در مهارت‌های گوش کردن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن، استدلال ریاضی و یا اجتماعی داشته باشد.
• نقص در فراگیری احتمال دارد به همراه شرایطی از قبیل عوامل اجتماعی– محیطی و اختلالات دقتی باشد.
• نقص حالت ذاتی دارد و تصور میشود از نقص در نظام عصبی مرکزی ناشی شود.

کودکانی که دارای اختلالات فراگیری هستند چه ویژگی‌هایی دارند؟

کودکان با مشکل ناتوانی یادگیری دسته ناهمگنی را شکل می‌دهند که خصوصیات بسیار متفاوتی دارند. ولی قطعا در نظر داشت که همه کودکان با نقص در فراگیری احتمال دارد همه این ویژگی‌ها را نداشته باشند و در عوض برخی از اشخاصی که نقص خاص در فراگیری ندارند احتمال دارد برخی از این ویژگی‌ها را داشته باشند. از این جهت که هر کودکی دارای خصوصیات بی همتا برای خود می‌باشد احتمال دارد فقط برخی از این ویژگی‌ها در او وجود داشته باشد.

علاوه بر این برخی از ویژگی‌هایی که در اینجا مورد بحث قرار میگیرد متناسب با سن و سطح رشدی هر کودک معین است که درصورت ادامه می‌تواند مشخصه این اطفال در نظر گرفته شود.

علیرغم این ناهمگنی بیشتر مشکلات کودکان با نقص خاص در فراگیری با همدیگر همانندی دارد و این ویژگی‌ها را نمی‌توان به آسانی از همدیگر تفکیک کرد.

زیرا گهگاه امکان دارد رفتارهایی در ارتباط با چندین ویژگی بطور همزمان مشاهده شود.

همچنین داشتن چالش در یک جنبه احتمال دارد جنبه‌های دیگر را نیز تحت اثر خود قرار بگذارد..

به عنوان مثال داشتن مشکلات درک مطلب، در زمینه زبان بیانی فرد نیز دشواری هایی ایجاد میکند.

بنابراین ارزیابی این کودکان بالاتر از بررسی یک جنبه معین فرد است.

گرچه نقص در درجه نخست بر روی جنبه درسی کودکان اثر دارد ولی قطعا در نظر داشت که حوزه‌های دیگر چون حوزه‌های اجتماعی و شغلی فرد هم بنوعی از آن اثر می‌گیرند و در خیلی از موارد بر روی بهداشت روانی و اعتماد بنفس و احترام به خود اثر منفی می‌گذارند. علاوه بر این دشواریها همایند چون اختلال نقص توجه بیش فعالی ، افسردگی، و مشکلات عصبی نیز امکان دارد در کنار آن وجود داشته باشد.

بنابراین کودک احتمال دارد بیش فعال، بی توجه و با این وجود ناسازگار باشد.

ولی برای ساده شدن موضوع میتوان این ویژگی‌ها را در گروه‌های زیر طبقه بندی نمود. :

۱- اختلالات حرکتی

کودکان با نقص خاص در فراگیری، الگو‌های حرکتی متمایزی نسبت به برخی از کودکان دیگر دارند که به برخی از بااهمیت‌ترین آن‌ها در اینجا اشاره میشود. :

الف- بیش فعالی:

این چنین رفتارهایی الزاماً اشتباه نیستند بلکه شمار دفعات آن بیشتر از حد معمول و خارج از تناسب است. گرچه به نظر بعضی گاهی رفتار از دید کیفی نیز متفاوت، تصادفی و با سازمان یافتگی پایین‌تر است. قطعا در نظر داشت که گرچه برخی از کودکان با نقص خاص در فراگیری این حالت را از خود نشان میدهند بسیاری از افرادیکه نقص در فراگیری ندارند هم محتمل است بیش فعال باشند.

ب- اندک فعالی:

برخلاف کودکان بیش فعال برخی از کودکان با نقص خاص در فراگیری هستند که بطور غیرعادی فعالیت حرکتی محدودی داشته و بیشتر از حد معمول آرام و بیحال هستند. ولی از جهت این که معضلات و مشکلات رفتاری این دسته کودکان کم‌تر در مدرسه مورد شناسایی قرار میگیرد بندرت شناخته می‌شوند و در نتیجه کم‌تر جزو کودکان با نقص در فراگیری بحساب می‌آیند.

ج- ناهماهنگی:

اختلالات حافظه شامل اشکال در جذب، اندوخته سازی و باز شناسی اطلاعات در رابطه با بینایی، شنوایی یا فرآیندهای دیگر فراگیری است.

معین شده است که کودکان با نقص در فراگیری در باز شناسی، و هم چنین یادآوری هم مستقیم و هم وارونه اعداد مشکل دارند.

در این مورد عدم توانایی در به تصور در آوردن حروف، کلمات و یا ارقام نشانه اشکال در حافظه دیداری و عدم توانایی در به وجود آوردن مجموعه یا ترتیب حروف، کلمات یا ارقام نشانه اشکال در حافظه شنیداری است.

علاوه بر این حافظه غیر کلامی کودکان با نقص خاص در فراگیری در ارتباط با حافظه کوتاه مدت و بلند مدت نیز اشکالاتی دارند که شامل کاستی در حافظه، دامنه لغت پایین و اشکال در درک جملات است.

۷- اختلالات زبانی

اختلالات زبانی و گفتاری یکی دیگر از خصوصیت‌های کودکان با نقص در فراگیری است که در حوزه‌هایی همچون بیان شفاهی و درک مطلب شنیداری و مانند آن خودش را نشون میدهد و از اشکالات گفتاری مانند اشکالات تلفظی، اشکالات صدایی مانند آوای گرفته و اشکال در روان بودن گفتار مانند لکنت زبان فرق گذاشته میشود.

در این مورد افرادی که نقص در زبان و گفتار بطور همزمان دارند احتمال بالاتری برای نقص در خواندن ایجاد میشود.

تأخیر در زبان یکی از گرفتاریهای معمول این اطفال است و بطور معمول در سنینی که کودکان بطور رایج حرف می‌زنند احتمال دارد اصلاً صحبت نکنند یا از زبان محدودی استفاده نمایند.

نیاز به گفتن است که بطور معمول صحبت نکردن در سن چهار سالگی به عنوان تأخیر در زبان مدنظر قرار می‌گیرد.

علت‌های محتمل اختلالات فراگیری چیست؟

نظریات گوناگونی در اینکه چگونه اختلالات فراگیری بوجود میآید ابراز شده است که هر کدام این نظریات سعی کرده اند عوامل گوناگونی را برای آن مدنظر بگیرند.

منتهی قطعا در نظر داشت که ندرتا می‌توان یک عامل واحد را بعنوان ایجاد کننده نقص در نگاه گرفت بلکه پسندیده‌تر است گفته شود که پدیده پیچیده‌ای مانند ناتوانی یادگیری در اثر تعامل چندین عامل گوناگون بوجود میآید.

برخی از این عوامل به عنوان عامل اساسی نقص در نگاه گرفته می‌شوند در وضعی که برخی دیگر احتمال دارد عامل تسهیل کننده شرایط باشند و بنابراین هر کودکی می‌بایست در تمام زمینه‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد تا یقین حاصل شود چه افرادی تحت این عنوان قرار میگیرند.

عواملی را که در ایجاد نقص خاص در فراگیری به صورت مستقیم یا به عنوان تسهیل کننده سهم دارند را به صورت زیر طبقه بندی میکند. :

۱- علل محیطی

محیط‌های متفاوتی که کودک با آنها سروکار دارد هر کدام بنوعی در چگونگی فراگیری و بر روی گرایش و انگیزه او برای فراگیری اثر می‌گذارند. این محیط‌ها را میتوان به صورت زیر طبقه بندی نمود.

الف – محیط خانه :

تجربیات محیطی طفل در پنج یا شش سال ابتدای زندگی اثر عمیقی بر روی رشد شناختی و هوشی او دارد و زبان بعنوان یکی از ملزومات عمده بشر، همبستگی نزدیکی با این تجربیات نخستین و مخصوصاً با پدر و مادر دارد.

پدر و مادر نه فقط موقعیت نیازی وجود ندارد برای رشد طفل در زمینه‌های گوناگون به وجود می‌آورند‌، که میتوانند به نوبه‌ی خود در اکتساب این زبان مؤثر باشند، بلکه خود آن‌ها الگوی شایسته‌ای هم برای فراگیری کودک به حساب می‌آیند.

بنابراین اساس کارآمدی طفل در زبان، به آن طوری که بعداً در مدرسه از او انتظار خواهد رفت، در منزل بنا نهاده میشود.

کودکان با نارسائی‌های فراگیری بطور معمول از خانواده‌هایی هستند که بچه‌ها زیادی دارند. هم چنین کودکانی که با یکی از پدر و مادر زندگی میکنند موارد بیشتری از مشکلات مانند نرفتن به مدرسه یا نقص فراگیری از خود نشان میدهند.

ب- محیط مدرسه:

کودکان زمان قابل ملاحظه‌ای از ساعات بیداری خود را در مدرسه می‌گذرانند و بنابراین روابط آن‌ها با دسته همسن و کارکنان مدرسه از معلم گرفته تا مدیر و معاون و خدمتگذار و دیگران، اثر قابل توجهی بر روی تجربیات آنها دارد.

از جهت این که کودکان با نقص خاص در فراگیری مشکلات زیادی در حوزه زبان و رفتار اجتماعی دارند قادر نیستند به آسانی روابط گروهی شایسته‌ای با بقیه بر قرار نمایند و بنابراین از طرف دسته همسن و معلمان طرد می‌شوند.

علاوه بر این در مدرسه برای کوشش‌های خود کم‌تر مورد ترغیب و تحکیم قرار میگیرند و بیش‌تر از دیگران مورد انتقاد واقع میشوند که به نوبه‌ی خود بر روی فراگیری آنها اثر می‌گذارد.

بطور معمول معلمان در کلاس توجه خود را بر روی چند شاگرد برگزیده و بیشتر اوقات آنهایی که از منظر درسی وضعیت خوبی دارند، متمرکز کرده و بنابراین به شاگردان دیگرتوجه پایین‌تر میکنند بطوریکه وقتی کودک با نارسایی‌های فراگیری به کلاس پنجم یا بالاتر می‌رسد بودن یا نبودن او در کلاس فرق چندانی نمی‌کند.

ج- محیط اجتماعی

رابطه‌های گروهی اجتماعی کودک با رفیقان و گروه‌های اجتماعی دیگر نوع رشد اجتماعی، شناختی و عاطفی او را گزینش میکند. چنانچه این ارتباط خوشایند و کامیابی آمیز باشد احساس رضایت و اعتماد بنفس ، و چنانچه نا‌موفق باشد حالت ملال آوری بوجود میاورد.

فقدان کامیابی در پیوندهای اجتماعی محتمل است به دلیل اشکال در ایجاد روابط یا نداشتن مهارت‌های اجتماعی واجب و ضروری باشد.

بطور معمول کودکان با نقص خاص در فراگیری آگاهی ندارند که هر رفتار معین آن‌ها از طرف دیگران چگونه تلقی میشود و از همساز کردن خود با نقطه نظرهای دیگران ناتوان هستند و چون نیازهای سایرین در نظر گرفته نمی‌شود احتمال بوجود آمدن روابط مناسب با بقیه تقلیل می‌یابد و نتیجتا همین تجربیات اجتماعی ناخوشایند احتمال دارد فراگیری آنها را تحت اثر قرار بگذارد..

عقیده بر اینست که همان ویژگی هایی که نقص درسی را بوجود می‌آورد نارسایی‌های اجتماعی را نیز ایجاد نماید.

۲- عوامل عاطفی

در بیان ارتباط بین نارسایی‌های فراگیری و مشکلات عاطفی نظریات متفاوتی وجود دارد.

به عقیده بعضی، نارسایی‌های فراگیری در اثر اشکالات عاطفی به وجود می‌آیند و بر این اساس بایست از مسیر شیوه‌های روان شناختی اعتماد بنفس واجب و ضروری را در اطفال ایجاد کرد؛ خود پنداره آنها را افزایش داد و علایق آنها را کشف نمود تا نارسایی‌های فراگیری ناشی از اونها نیز درمان شود.

برخی دیگر معتقد هستند مشکلات عاطفی در اثر نارسایی‌های فراگیری به وجود می‌آیند و بر این اساس بایست با به کار گرفتن روش آموزش مستقیم سعی در از میان بردن نقص فراگیری کرد تا عوامل عاطفی نیز به آهستگی پایین شده نابود شوند.

۳- عوامل فیزیکی

برخی از عوامل فیزیکی نیز بگونه‌ای با نارسایی‌های فراگیری ارتباط پیدا میکنند و بدین جهت باید یقین حاصل شود وجود نقص در اثر بودن این عوامل نباشد. عوامل عمده‌ای که در این حیطه دخالت دارند به قرار زیرند :

الف – اختلالات شنوایی:

برخی از کودکان بخاطر داشتن اشکالاتی در مکانیسم شنوایی اطلاعات و آموزش را بخوبی نمی‌شنوند و بنابراین در فراگیری آنها اختلالاتی بوجود میآید.

به عنوان مثال پژوهندگان پیدا کردند که برخی از این اطفال در یک پس زمینه صدایی قادر نیستند خوب بشنوند و قطعا در نظر داشت که در زمینه شنوایی حتی اختلالات بسیار جزئی نیز میتواند فراگیری طفل را تحت اثر قرار بگذارد..

زیرا اولاً بر روی ارتباط بر قرار کردن کودک با معلم، دسته همسن و دیگران اثر دارد؛ ثانیاً شنوایی لازمه‌ای اساسی برای فراگیری زبان است و چنانچه کسی در این مورد اختلال داشته باشد در زمینه فراگیری نیز با اشکال روبرو خواهد شد.

پژوهندگان دریافته‌اند که وجود اشکال در گوش میانی می‌تواند اختلالات رشدی و درسی در اطفال ایجاد نماید.

ب- اختلالات بینایی:

توانایی خوب دیدن از موردهای واجب و ضروری برای آموختن مهارت‌های فراگیری است و بنابراین آشفتگی در این توانایی در فراگیری کودکان نقص بوجود میاورد.

منتهی قطعا در نظر داشت که این اختلالها به تنهایی قادر نیستند به عنوان عامل اساسی در نگاه گرفته شوند.

علاوه بر این درمان کردن مشکلات دیداری فقط بخش کوچکی از مشکلات خواندن را درمان می‌کند و نارسایی‌های زیر بنایی را که عامل بخش زیادی از نارسایی‌های فراگیری هستند را از بین نمی‌برد.

گرچه تمرین‌های چشمی به صورتی که در معالجه بینایی استفاده میشوند در زمینه نقص اثر داشته باشد، ولی در هر صورت معلم بایست به علائمی همچون چرخاندن سر‌، خم کردن سر به جلو، داشتن تنش در فعالیتهایی که احتیاج به دیدن از نزدیک دارد، نگریستن به دور، مالیدن بیشتر از حد معمول چشم، پرهیز کردن از کار با اشیایی که به چشم نزدیک هستند، حالت نشستن و مانند آن دقت داشته باشد.

ج- تفاوت‌های جنسی :

تحقیقات نخستین نشاندهنده این است که پسرها افزون‌تر از دخترها در مواجه با نارسایی‌های خاص قرار میگیرند.

در مروری که بر ادبیات تحقیق انجام شده پیدا شده است که حتی موقعی که میزان خطا در این بررسی‌های به کمترین حد رسانده شود نیز این فرق هنوز وجود دارد.

دامنه این فرق بین دو تا ۸ مساوی می‌باشد.

پژوهندگان نارسایی‌های فراگیری را ۱/۸۴، نابهنجاری‌های نوشتاری را ۵/۵۶ و اختلال نقص توجه بیش فعالی را ۱/۳۹ درصد در پسرها تخمین می‌زنند.

حقیقت اینست که مردهای بیشتری با نارسایی‌های فراگیری وجود دارند که امکان دارد به نوعی در رابطه با کروموزوم جنسی باشد.

به عنوان مثال (راتر و همکاران، ۲۰۰۴) پیدا کرده‌اند که معضلات و مشکلات خواندن در پسرها افزون‌تر از دخترهاست.

بنابراین جنسیت می‌تواند بعنوان یکی از عوامل به وجود آورنده نقص خاص در فراگیری در نگاه گرفته شود ولی تحقیقات مشخص میکنند که این فرق خیلی چشمگیر نیست.