نحوه برخورد خانواده با فرد معتاد

امروزه با شیوع روزافزون اعتیاد برنامه های مختلفی جهت پیشگیری و درمان این معضل بزرگ در سرتاسر دنیا در حال اجراست. چیزی که در تمام این برنامه ها مشترک است و اهمیت زیادی دارد توجه به نقش خانواده به عنوان اساسی ترین واحد جامعه برای نقش افرینی بیشتر نه تنها در پیشگیری، بلکه در درمان و جلوگیری از عود مصرف مواد است.

از همان ابتدای مصرف مواد تغییرات در الگوی زندگی افراد مختلف خانواده برای جلوگیری و یا کاهش اثر گذاری اعتیاد شروع می شود . به طوریکه اعضا تغییر نقش پیدا می کنند ، اولویت های زندگی آنها تغییر پیدا می کند، تا بتوانند از آسیب نظام خانواده جلوگیری کرده و بقای آن را تضمین کنند.

هرچند تمام این اقدامات به صورت آگاهانه و نا آگاهانه در جهت حفظ خانواده صورت می گیرد، و لیکن اغلب این رفتار ها علاوه بر اینکه منجر به آسیب به خود فرد به دلیل بر عهده گرفتن نقشی که رضایتشان را براورده نمی کند می گردد ، بلکه گاهی منجر به تداوم مصرف توسط فرد معتاد می شود. این مجموعه رفتار ها تحت عنوان هم وابستگی خوانده می شود هم وابستگی اشاره به نظام   خانواده ای دارد كه يكی از اعضای آن به مصرف موادی وابسته شده‌ است و خانواده به دلیل نیاز به حفظ تعادل به نوعی به مواد وابسته يا هم وابسته شده اند.

یکی از نخستین خصوصیات مورد توافق در خصوص این رفتار ها حمایت پنهانی است که سبب تسهیل رفتار فرد معتاد مثلا از طریق تهیه مستقیم مواد یا در اختیار گذاشتن پول جهت خرید مواد توسط وی می گردد. در پاره ای از موارد این حمایت پنهانی با سرپوش گذاشتن بر اشتباهات فرد معتاد یا توجیه کار های وی رخ می دهد و امکان رو به رو شدن و تجربه کردن عواقب و پیامدهای بیماری اعتیاد را به فرد نمی دهند و  نمی گذارند که او مسئولیت رفتارهای خود را بر عهده بگیرد

گاهی با وجود اینکه مصرف مواد مشکلات آشکاری را ایجاد می کند، اعضای خانواده همچون خود فرد مصرف کننده، طوری رفتار می کنند که انگار مصرف مواد مشکل چندانی محسوب نمی شود و هر وقت كه ديگران درباره اين مشكل حرف می زنند تلاش می كند تا سخنان آنها را نشنيده بگیردو با این انکار وعدم پذیرش موضوعی به این واضحی به نوعی از زیر بار مسوولیت شانه خالی می کنند. آنها اعتياد را مایه شرمساری برای خود و خانواده می دانند و به همين علت تلاش می کنند تا احساسات خود را مهار كرده و با انكار كردن مشكل اعتياد، وانمود کنند كه چنین مشکلی اساسا وجود ندارد.

در بعضی از موارد کاملا موضوع عکس این اتفاق می افتد، به طوریکه خانواده مایل به پذیرش این واقعیت نیست که فرد معتاد مسوولیت مستقیم در مورد مصرف دارد و این گونه می شود که تمام مشکلات را مربوط به خودشان می دانند و با شکست تلاش هایشان در جهت بهبود اوضاع ، احساس افت عزت نفس، خشم شدید و افسردگی در اعضای خانواده ایجاد می گردد. بدین ترتیب با تداوم مصرف مواد، بی ثباتی و بی نظمی در مجموعه خانواده به ارمغان می اورد.

لذا به نظر می رسد چگونگی رفتار خانواده با فرد معتاد ،  یکی از موضوعاتی است که دانستن آن می تواند نه تنها در پیشگیری بلکه در درمان اعتیاد نقش اساسی داشته باشد و در خانواده که اعضا رفتاری صحیح و کامل داشته باشند می توان به حل معضل اعتیاد بیشتر دل بست.

نمی توان به صورت یک راه حل به تمام خانواده ها رفتا رثابتی را پیشنهاد کرد و هر خانواده با توجه به دینامیک موجود در روابط نیاز به اقدامات مخصوص به خود را دارد ولی دانستن برخی از اصول می تواند یاریگر آنها در این مسیر باشد. اگر ما بخواهیم رفتار درستی در مورد افراد وابسته به مواد داشته باشیم، باید با اطلاع ازاینکه در حال حاضر فرد معتاد خانواده در کدام مرحله قرار دارد، برخورد صحیح را انجام دهیم.

الف:

در مرحله اول که مرحله پیش تامل است، فرد نه تنها مصرف مواد را مشکل ساز نمی داند بلکه آن را برای به دست آوردن انرژی،روحیه، تحمل و … مفید و حتی ضروری میداند. لذا با وجودی که اطرافیان  نظیر خانواده، دوستان وهمکارانی که با وی ارتباط دارند، رفتارهای او را مشکل ساز می دانند ، به هیچ وجه تمایلی به ترک مواد ندارد. در این مرحله مهم ترین اقدامی که باید توسط اطرافیان صورت بگیرد دادن آگاهی است. متاسفانه اغلب ما دادن آگاهی را با سخنرانی و نصیحت های طولانی و تهدید اشتباه می گیریم واین نطق های غرا و خسته کننده نه تنها اوضاع را بیشتر به هم می ریزد بلکه فرد رفتار دفاعی در پیش می گیرد. بهتر است با حفظ آرامش ، بدون عصبانیت و با صراحت به او بگویید که رفتارهایش شما را آزار می دهد. این آگاهی می تواند به صورت خودداری از رفتار های حمایت کننده که قبلا به آن اشاره کردیم و روبروشدن فرد معتاد با مسوولیت و عواقب رفتار های ناشی از مصرف مواد نیز باشد.

ب:

در مرحله بعدی که مرحله تامل است، فرد با تردید به مصرف موادنگاه می کند و به آن دید ایده آل در مورد مصرف مواد خدشه وارد می گردد ومتوجه می شود که انگار مشکلی وجود دارد و چون مرحله اول را پشت سر گذاشته و با نتایج مصرف مواد روبرو شده است، سعی می کند به طور جدی در مورد این مشکل و راه حل های آن فکر کند. ولی هنوز خود را مقید به ترک نمی داند. در این مرحله فرد نیاز مند افزایش آگاهی نه به صورت اغراق آمیزی بلکه به صورت کاملا منطقی و متناسب با شرایط توسط اطرافیان در جهت انتخاب مسیر صحیح و اطمینان از پشتیبانی در طول مسیر است. خیلی مهم است که بیمار درک کند خانواده به او علاقه‌مند است و شخص او را دوست دارد و اگر نارضایتی و اعتراضی دارد مربوط به مصرف مواد است

ج:

مرحله بعدی مرحله آمادگی است.در این مرحله فرد آماده انجام یک عمل و تغییر است و تصمیم خودش را برای تغییر گرفته است باید فرد را در این مرحله تشویق کرد که برنامه واقع بینانه و نه ارمان گرایانه برای ورود به مرحله عمل تدارک ببیند. و مطمئن باشد که در طول این مسیر با وی هستیم و به او جرات بیشتر برای رویارویی با مشکلات بدهیم.

 
د:

در مرحله چهارم که مرحله تغییر  آشکارا رفتار است، فرد نه تنها برنامه درمانی را انتخاب کرده است بلکه وارد برنامه درمانی شده است ولی تمام اینها به معنای اتمام کار نیست زیرا هنوز هم رفتار قدیمی مصرف جذابیت های خاص خودش را از دست نداده است ومی تواند بازگشت به مصرف اتفاق بیافتد لذا در این مرحله خانواده باید از هر نوع رفتاری که ممکن است منجر به بازگشت به مصرف شود مانند تحقیر، یاداوری مشکلاتی که فرد برایشان ایجاد کرده خودداری کنند. کنایه‌ها، متلک‌ها، سرزنش‌ها و یادآوری‌ اشتباهات گذشته بیمار حسی از تحقیر و را برای او رقم خواهد زد که در تداوم انگیزش او برای ترک نقش منفی خواهد داشت . خانواده با نگرانی از مصرف مجدد، دست به اقداماتی از قبیل تعقیب فرد، گشتن جیب های وی و بحث های طولانی می زنند که هیچ سودی ندارد. در این مرحله خانواده باید در عین حفظ هوشیاری به فرد بفهمانند که عدم مصرف مواد چه تاثیر مثبتی بر زندگیشان گذاشته و خرسندی خود را از این بابت نشان دهند و به گونه ای رفتار کنند که در صورت لغزش با خانواده یا پزشک در میان بگذارد. یادمان باشد که بیشترین برگشت به مصرف در این مرحله به دلیل عدم کنترل هیجانات توسط افراد خانواده است.

و سرانجام در مرحله آخر که مرحله ماندگاری است، الگوی رفتاری جدید فرد پایدارتر می شود و با گذشت زمان خطر بازگشت کم و کمتر می شود ولی به طور کامل از بین نمی رود. حمایت و همکاری اعضای خانواده، دوستان و همکاران در این مرحله تسهیل گر تداوم درمان است. نکته ای که نباید در این مرحله یادمان برود این است که گاهی هم فرد معتاد و هم خانواده وی انتظار دارند که با قطع مصرف تمام مشکلات برطرف شود در حالیکه ممکن است تعدادی از آنها هیچ ربطی به مصرف نداشته باشد. انتظار معقول و واقع بینانه از ترک مواد می توند موجب تداوم ترک شود.

نکته آخر اینکه در تمام این مراحل باید بدانیم که مانند تمام درمان ها نباید انتظار معجزه نداشته باشیم. مصرف مواد در فرد یک شبه به وجود نیامده که یک شبه از بین برود ، لذا در تمام این مراحل ممکن است مدتی فرد، رکود ویا حتی پسرفت داشته باشد و این لزوما به معنی برگشت مجدد به مصرف مواد نیست و نباید تمام زحمت ها را برباد رفته دید، بلکه باید از آن به عنوان تجربه ای برای عدم لغزش استفاده کرد.

دکتر محمدرضا قاسم زاده، روانپزشک و رواندرمانگر اعتیاد