اختلال پانیک و آگورافوبیا

حمله وحشتزدگی یا همان اختلال پانیک دوره های ناگهانی و مجزای پریشانی و یا ترس است که با علائم جسمانی متفاوت از قبیل تپش قلب، لرزش، احساس خفگی یا تنفس کوتاه، تعرق، درد قفسه سینه، تهوع، سرگیجه، کرختی، احساس مورمور شدن، احساس گرما یا سرما در بدن، سبکی سر) و علائم شناختی (از قبیل ترس از دست دادن کنترل، ترس از مردن، احساس گسیختگی یا غیرواقعی بودن) همراه می شود.

این حملات به صورت ناگهانی آغاز می شوند، کوتاه مدت هستند، بندرت به بیش از نیم ساعت به طول می انجامند و در آنها اضطراب در ده دقیقه یا کمتر به اوج می رسد.

گرچه ظاهرا اختلال پانیک از نقطه نامعلومی آغاز می شود (حملات غیرمنتظره)، ولی گاهی هم این حملات در یک موقعیت ترسناک بروز پیدا می کنند (مثلا در آسانسور). افکاری از این قبیل سراغ فرد می آیند: از دست دادن کنترل، ترس از دیوانه شدن، ترس از مردن و میل به فرار از موقعیت.

پس از اولین حمله وحشتزدگی، این افراد عموما بر احساسات جسمانی تمرکز شدیدی پیدا می کنند. انها نگران پیامدهای این علائم جسمانی هستند (به عنوان مثال افزایش تپش قلب ممکن است به حمله قلبی منجر شود). همین باعث می شود فرد انتظار حمله بعدی را بکشد.

تقریبا یک سوم افرادی که حملات پانیک را تجربه می کنند به گذرهراسی یا اگورافوبیا نیز مبتلا می شوند. گذرهراسی ترس از این است که فرد در موقعیتی قرار گیرد که امکان تجربه حمله وحشتزدگی وجود داشته باشد. و فرار از این موقعیت دشوار باشد.

همچنین ترس از اینکه حمله وحشتزدگی باعث شود کنترل خود را از دست دهد  یا بیماری یا مرگ یا حالتی ناتوان کننده به سراغ فرد بیاید. مکان های ترس آور برای این افراد اغلب شامل مکان های باز یا بسته، تنها یا یا در بین جمعیت بودن، مکان های عمومی، پل ها، تونل ها، آسانسورها، سفر با اتوبوس، قطار، ماشن و هواپیما است.

با این حال این افراد ممکن است از موقعت های متنوعی اجتناب کنند. گاهی این افراد رفتارهایی ایمنی بخش بکار می برند تا بتوانند با این موقعیت ها مواجه شود مثلا حمل بطری آب همراه خودش یا قرص یا داروی خاص یا همراه با یکی از اعضای خانواده یا دوستش قادر است با این مکان ها مواجه شود.

به دلیل فراگیر بودن، پیش بینی ناپذیری و خارج از کنترل بودن حملات وحشتزدگی، افراد مبتلا به وحشت زدگی و همچنین افراد دارای بازار هراس، زندگی خود را تا حد زیادی تحت تاثیر اجتناب از موقعیت های بی شمار قرار می دهند. بسیاری از این افراد به دلیل اینکه تلاش می کنند راهی برای کنار آمدن با علائم خود پیدا کنند، مبتلا به افسردگی می شوند، زیرا منطقه آسایش انها با گذر زمان، کوچک و کوچکتر می شود.

برخی از این افراد تنها در طبقه اول یا دوم ساختمان ها زندگی یا کار می کنند تا از خطر گیر کردن در آسانسور در امان باشند. برخی از انها طوری برنامه ریزی می کنند که تمامی خریدهای خود را با استفاده از تلفن انجام دهند و یا اعضای خانواده برای انها خرید کنند. بسیاری از افراد با استفاده از داروهای آرام بخش و الکل دست به خود درمانی می زنند.

افراد دچار پنیک ممکن است به علت حمله های وحشتزدگی از خواب بیدار شوند. در حدود 50 درصد از افراد مبتلا به اختلال وحشتزدگی، حملات شبانه را تجربه می کنند.

این اختلال به وفور بین زنان شیوع بیشتری دارد. حملات وحشتزدگی در 22 درصد از افراد جامعه اتفاق می افتد. اولین حمله وحشتزدگی عموما اوایل 20 سالگی اتفاق می افتد. ولی ممکن است در اواخر نوجوانی یا اواسط 30 سالگی هم اغاز شود. فشارهای روانی از قبیل مشکلات بین فردی یا مشکلات جسمانی ماننند تجربه های وحشتناک ناشی از نصرف مواد یا داروهای شیمیایی با بروز حملات پانیک مرتبط هستند.

علت اختلال پانیک و آگورافوبیا

ژنتیک

پژوهش های ژنتیکی نشان می دهند اختلال وحشتزدگی و گذرهراسی، به طور متوسط، متاثر از عوامل ژنتیکی هستند. به طور مثال دوقلوهای همسان خیلی بیشتر دو قلوهای غیر همسان احتمال دارد که به این اختلال ها مبتلا شوند.

نظریه های مرتبط با نفس نفس زدن

از آنجایی که علائم حمله های وحشتزدگی، بسیار مشابه تجربه های ناشی از نفس نفس زدن هستند، مفهوم پردازی بسیاری برای تبیین این موضوع انجام شده است که چرا نفس نفس زدن ممکن است در اختلال وحشتزدگی اتفاق بیفتد. چند پژوهش در ابتدا مطرح کردند که مشکل اصلی در اختلال وحشتزدگی، ناشی از سامانه نظارت گر ناکارامد خفگی است. در سیر تکامل، سیستم هشدار بسیار حساسی برای شناسایی نشانه هایی از خفگی ایجاد شده است. سطوح بالای دی اکسید کربن عموما با سطح پایین اکسیژن ارتباط دارد. همین پژوهش ها اعلام کردند آستانه خفگی افراد مبتلا به اختلال وحشتزدگی به طور غیرطبیعی پایین است به این معنی که سامانه نظارت بر خفگی این افراد نسبت به دی اکسید کربن بسیار حساس  است، به طوری که که حتی سطوح پایین دی اکسید کربن هشدار غلطی مبنی بر کاهش اکسیژن به مغز مخابره می کند.

تئوری دیگری در ارتباط با نفس نفس زدن اعلام می کند، نفس نفس زدن، ثانویه بر تجربه ترس است. این مدل عنوان می کند ترس از بروز حمله وحشتزدگی، علائم جسمانی را افزایش می هد که همین به نوبه خود موجب افزایش ترس، نفس نفس زدن و غیره می شود تا در نهایت فرد حمله وحشتزدگی کامل را تجربه کند.

مدل تکاملی اختلال پانیک

مدل تکاملی برای اختلال وحشتزدگی و گذرهراسی (بازارهراسی یا آگورافوبیا) اظهار می کند ترس یک واکنش غیر شرطی به موقخعیت خطرناک است و حساسیت نسبت به محرک یا شرایط خاص (از قبیل ارتفاع، گیر افتادن در فضای محدود، فضاهای باز یا مکان های تنها ماندن) ممکن است یک انطباق زیستی برای یک گونه محسوب شود.

به عنوان مثال گذر کردن از یک فضای باز می تواند خطر زیادی برای افراد به همراه داشته باشد، زیرا احتمال بیشتری وجود دارد که از طرف حیوانات درنده مورد حمله قرار گیرند. پاسخ به این موقعیت جنگ یا گریز هست، مشابه برانگیختگی سمپاتیک که در طی حمله وحشتزدگی مشاهده می شود. براساس این مدل حمله وحشتزدگی پاسخ اضطراری بدن به خطر یا پاسخ جنگ یا گریز از حساسیت فوق العاده ای برخوردار است و به جای اینکه در موقعیت های واقعی خطرناک فعال شود، با هشدارهای کاذب در سایر موقعیت ها موجب برانگیختگی فرد می شود و دیگر جنبه انطباقی ندارد.

علاوه بر این، از انجایی که معمولا پاسخ های جنگ یا گریز در زندگی روزمره جایگاهی ندارند (به عنوان مثال اتوبوس، مترو یا فروشگاه) و افراد مجبورند با برخی از این موقعیت ها مواجه شوند، اضطراب می تواند تا مرز حمله وحشتزدگی افزایش یابد. اگرچه اجتناب متعاقب آن از افزایش مجدد اضطراب جلوگیری می کند ولی موجب تقویت مدار ترس در مغز می شود و منجر به این می شود که افراد از احساس های بدنی مشابه با وحشتزدگی بترسند یا اجتناب کنند.

نقص عملکردی در اختلال پانیک

هزینه ابتلا به وحشتزدگی هم برای فرد و هم جامعه بالاست. افراد مبتلا به اختلال وحشتزدگی سطوح بالایی از ناتوانی های شغلی، بین فردی و جسمانی را تجربه می کنند. این افراد بالاترین استفاده کنندگان خدمات پزشکی مانند ویزیت های اضطراری و بستری های سرپایی هستند. همچنین دو برابر سایر بیماران روانپزشکی روز کاری را از دست می دهند و نسبت به افراد مبتلا به بیماری های پزشکی لاعلاج و مزمن نقص عملکردی بیشتری گزارش می کنند. در نتیجه هزینه های مستقیم و غیرمستقیم زیادی را بر خود و جامعه تحمبل می کنند. به عنوان مثال فرد مبتلا به اختلال وحشتزدگی و گذر هراسی ممکن است نتواند از خانه خارج شود.

اختلال وحشتزدگی و گذرهراسی همچنین تاثیر قابل توجهی بر عملکرد بین فردی می گذارند. مثلا ترس از فضاهای عمومی باعث می شود این افراد نتوانند با دیگران ارتباط برقرار کنند. یا نتوانند به رستوران یا سینما بروند و…

رویکرد شناختی رفتاری 

این مدل بر مبنای ماهیت انطباقی اختلال وحشتزدگی و گذرهراسی است مثال های زیر به فهم نظریه بیشتر کمک می کند مثلا در حیوانات کوچکتر اجتناب از فضاهای باز برای دفع خطر احتمالی ماهیت انطباقی دارد. ارتفاع (که اغلب موجب سرگیجه می شود) محرک معقولی برای اجتناب محسوب می شود، زیرا ارتفاع بالقوه خطرناک است. ترس از به تله افتادن را نیز می توان انطباقی دانست. این ترس ها ممکن است به دلیل ارزش بالقوه آنها در مواجهه با خطر، در این گونه خاص باقی بمانند، ولی همانطور که پیش از ان نیز اشاره شد، پاسخ جنگ یا گریز که افراد در حین حمله های وحشتزدگی تجربه می کنند، انطباقی نیست، زیرا این حمله ها بدون وجود خطر واقعی به وقوع می پیوندند.

براساس مدل شناختی رفتاری، افراد مبتلا به اختلال وحشتزدگی، نخستین حمله وحشتزدگی با سطح بالای اضطراب را به دلیل آسب پذیری  زیستی، فشار روانی و یا دلایل جسمانی(مانند بیماری) تجربه می کنند. احساسات ناشی از برانگیختگی فیزیولوزیکی (به عنوان مثال نفس نفس زدن، تعریق، سرگیجه یا تپش قلب) منجر به سوء تعبیرهای فاجعه بار (از قبیل دارم سکته می کنم یا دارم دیوانه می شوم) شده که همین امر سبب گوش به زنگی افراطی این افراد می شود.

در موقعیت های بعدی فرد احساسات ناشی از برانگیختگی فیزیولوژیکی را به اشتباه نشانه ای از قریب الوقوع بودن یک اتفاق فاجعه بار تفسیر می کند (این سوء تعبیرها همان هشدارهای کاذب هستند) که نتیجه آن تجربه حملات پانیک است. متعاقب این حملات، فرد دچار اضطراب انتظاری می گردد و از سایر موقعیت هایی که احتمال تجربه اضطراب در آنها بالا است، اجتناب می کند، این جاست که گذرهراسی ایجاد می شود.

برخی بیماران دچار گذرهراسی از رفتارهای ایمن بخش استفاده می کنند مثل همراه بردن فردی، داشتن قرص خاصی یا بطری آب و …با وجود این که این رفتارها به طور موقت اضطراب را کاهش می دهند ولی در دراز مدت موجب تقویت اختلال می شود.

درمان

اجزای درمان شامل طراحی سلسله مراتب ترس، بازاموزی تنفس، اموزش ارامسازی، شناسایی و اصلاح افکار خودایند منفی همراه با مفرضه های ناکارامد و طرحواره های ناسازگار، مواجهه با علایم و موقعیت های هراس اور اجتناب شده و همچنین حذف رفتارهای ایمن بخش است.
از آنجایی که توضیح موارد درمان بسیار مفصل است در مقاله ای جداگانه با عنوان درمان پانیک و اگورا فوبیا توضیح داده می شود.

حمید ضرابی

کاندیدای دکتری روانشناسی بالینی از انستیتو روانپزشکی تهران

دارای مدرک رفتاردرمانی دیالکتیک از انجمن روانشناسی بریتانیا در کشور امارات