اختلالات یادگیری و درمان آن

ناتوانی کودکان در خواندن، نوشتن، و ریاضیات، همواره موضوعی مورد توجه خانواده ها و مربیان بوده است و نگرانی های زیادی را در پی داشته.  باید مطلب بسیار مهمی را با شما در میان بگذارم. والدین و مربیان عزیز،2 تا 12 درصد از کودکان ما، با اینکه از لحاظ هوشی، هیچ تفاوتی با سایر کودکان ندارند اما در دروسی مثل ریاضیات، خواندن ، نوشتن و یا املا، دچار مشکلند. این مسئله ما را به تعجب و گاهی شگفتی وا می دارد. ممکن است با کودکی مواجه شده باشیم که مثلا در یادگیری زبان انگلیسی و یا حفظ کردن اشعار بسیار ماهر است، اما در درس ریاضیات به شدت ضعیف است و حتی تفاوت بین عددها و نماد ها را نمی داند. در این مواقع ما از خودمان سوال می کنیم که چگونه چنین چیزی ممکن است؟ چگونه ممکن است که فرزندم ، در سایر درس ها و حتی در روابطش با دیگران، موفق است اما در درس ریاضی( به عنوان مثال) فاقد توانایی های لازم است؟

برای پاسخ به این سوالات بسیار مناسب می بینم که اندکی در باب اختلالات یادگیری با شما سخن بگویم. آگاهی همه ی والدین و معلمان از موضوع اختلات یادگیری از دو جنبه بسیار مهم است. یک جنبه اینکه اگر تشخیص داده شود که فرزند شما دچار اختلال یادگیری است می توان سریعا ابعاد آن را شناسایی و مشکل را برطرف کرد. اما جبنه ی بسیار مهم تر این است که آگاهی ما از موضوع اختلالات یادگیری باعث خواهد شد تا خیلی سریع، برچسب داشتن اختلال در خواندن یا نوشتن و یا حساب کردن را به کودکمان نزنیم و آنها را متهم به داشتن یک مشکل خاص نکنیم. در بسیاری از موارد ضعف کودکان ما در دروس خواندن و نوشتن و ریاضیات به دلیل مساعد نبودن شرایط محیطی، خانوادگی و آموزشی است و ارتباطی با ناتوانی آنها ندارد.

نکته ی بسیار مهم دیگری که باید به آن توجه کنیم این است که اختلالات یادگیری، به هیچ وجه یک بیماری نیست، یک مشکل حاد نیست، و اساسا یک نکته ی منفی در زندگی فرزندمان نیست. فقط یک مسئله است که با روش های مناسب حل می شود و به بسیاری از مشکلات تحصیلی فرزندانمان پایان می دهد. بنابراین نگاه سوءی به مسئله ی اختلالات یادگیری نداشته باشیم و برای رفع این مسئله شک و تردید به خودمان راه ندهیم.

اختلالات یادگیری چیست؟

طبق تعریف انجمن روانشناسی آمریکا(1994) اختلال یادگیری زمانی رخ می دهد که عملکرد فرزند ما در یک یا چند درس خواندن، نوشتن، و یا حساب کردن، کمتر از حد انتظار سنی و یا هوشی وی باشد. بگذارید در مورد این تعریف اندکی با هم سخن بگوییم تا مطلب به خوبی روشن شود.

تعدادی از کودکان هستند که ظاهری طبیعی دارند، رشد جسمانی، قد و وزنشان کاملا بهنجار است، هوش عادی دارند، به خوبی تکلم می کنند و مانند سایر همسالانشان بازی می کنند، و مانند آنها با سایرین ارتباط برقرار می کنند. در خانه نیز توانایی لازم برای انجام کارهای خود را دارند و همچنین کارهایی که والدین برعهده ی آنها می گزارند به خوبی انجام می دهند. اما زمانی که به مدرسه می روند و می خواهند خواندن و نوشتن و حساب کردن را یاد بگیرند با مشکلات جدی روبه رو می شوند. این کودکان به مرور می فهمند که از سایر کودکان در وضعت درسی پایین تری قرار دارند و احساس خودکارامدی و اعتماد به نفس خود را ازدست می دهند و کم کم احساس حقارت در آنها شکل می گیرد و سلامت روان آنان را به مخاطره می اندازد و چه بسا آنان را به مکانیزم های دفاعی ناموفق می کشاند. این مشکلات، از دانش‌آموزان و مدرسه ، به خانه و خانواده راه می گشاید و اضطراب و ناخشنودی را در همه‌ی فضای زندگی می‌پراکند و حاصل این همه، آسیب سختی است که به بهداشت روانی جامعه وارد می شود( دکتر مصطفی تبریزی، 1394).

اما لازم است دوباره یادآوری کنم که دانش آموزان دارای اختلالات یادگیری، کاملا طبیعی هستند و از لحاظ هوشی و هیجانی تفاوتی با دانش آموزان عادی ندارند. حال این سوال ایجاد می شود که اگر این دانش آموزان، کاملا طبیعی هستند پس علت ایجاد اختلالات یادگیری در آنها چیست؟ در ادامه به این سوال پاسخ می دهیم.

علت ایجاد اختلالات یادگیری:

نظریه های متنوعی در باب علت ایجاد اختلالات یادگیری وجود دارد. اما می توان نظریه تاخیر رشدی را بهترین نظریه در پاسخ به چرایی ایجاد اختلالات یادگیری دانست. برای فهم این نظریه، مختصری درباره ی چگونگی شکل گیری مهارت های ذهنی باهم صحبت می کنیم:

زمانی که کودکی به دنیا می آید، حس های بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه ی او فعالیت خود را آغاز می کنند و او هرچه بیشتر از طریق حواس خود با محیط ارتباط برقرار می کند. هر یک از حس های کودک را سلول های عصبی او به کار می گیرند. به این معنا که عصب های مربوط به هر حس، در همگام مواجهه با محرک های بیرونی، فعال می شود و اطلاعات را به مغز می رساند. حال اگر در دوران رشد کودک، حواس او کمتر از حالت نرمال تحریک شوند، رشد سیستم عصبی کودک دچار تاخیر می شود. برای روشن شدن بحث یک مثال بیان می کنم. کودکانی که در منزلشان فرش وجود دارد، نسبت به کودکانی که فقط موکت های تک رنگ را تجربه می کنند، بهتر می توانند رنگ ها را تشخیص دهند. به این دلیل که سیستم عصبی بینایی کودکان فرشی، بیشتر از کودکان موکتی تحریک شده است. تاخیر در رشد سیستم های عصبی که مربوط به حواس چند گانه هستند، می توانند تاخیر در رشد ایجاد کنند و منجر به تمرکز ضعیف، توجه پایین و در نهایت اختلال در خواندن، نوشتن و حساب کردن شود.

درمان اختلالات یادگیری:

برای درمان اختلالات یادگری، قدم اول این است که تشخیص داده شود آیا علت افت تحصیلی و عدم پیشرفت کودک در خواندن، نوشتن و یا ریاضیات، تاخیر در رشد و اختلال یادگیری است و یا اینکه علت های بیرونی، مانند آموزش نامناسب، اضطراب شدید و یا عدم انگیزه ی مفرط است. تشخیص این موضوع، به دانش و مهارت های ویژه ای نیاز دارد. چرا که باید تست ها و آزمایشات خاصی برای تشخیص وجود اختلال انجام شود که در مراکز و کلینیک های مرتبط با اختلالات یادگیری انجام می شود. البته مطالعه ی چند کتاب مرتبط با موضوع اختلالات یادگیری می تواند والدین و مربیان را تاحدی برای تشخیص وجود اختلال یاری دهد اما از آنجا که این موضوع بسیار حساس است و می تواند در روحیه کودک و والدینش تاثیر منفی بگذارد بهتر است این کار بر عهده ی متخصص قرار گیرد تا ضریب خطای تشخیص پایین بیاید. بنابراین شایسته است که والدین و یا مربیان، بعد از شناسایی مشکل در دروس یاد شده، به متخصص مراجعه کنند تا فرآیند درمان در مراحل زیر انجام پذیرد:

1. تشخیص وجود اختلال یادگیری
2. تشخیص شدت اختلال
3. تشخیص علت اختلال
4. ارائه ی راه حل و درمان.

من و همکارانم در مراکز و کلینیک های مربوط به اختلالات یادگیری مراحل زیر را برای کودکانی که مراجعه می کنند به کار می گیریم:

1. از هوش طبیعی و فقدان ضایعه ی مغزی کودک اطمینان حاصل می کنیم.
2. با توجه به سن او برای تشخیص وجود، شدت و علت اختلال، از پرسشنامه ها و مصاحبه های بالینی و تعدای آزمایش مناسب استفاده می کنیم.
3. ناتوانی کودک را در هر مورد از موارد پرسشنامه مشخص می کنیم.
4. ناتوانی ها را از آسان به مشکل مرتب می کنیم.
5. با مراجعه به کتاب های سالهای گذشته ی کودک، موارد خاص ناتوانی او را شناسایی می کنیم.
6. تمرین هایی را طراحی کرده و کودک می خواهیم تا آنها را انجام دهد. این تمرین ها به مرور با مراجعه ی کمتر و همراهی بیشتر والدین انجام خواهد شد.
7. فرایند درمان را ارزیابی می کنیم و درصورتی که هنوز نواقصی وجود داشته باشد آن نواقص را شناسایی می کنیم.
8. برای درمان نواقص، برنامه هایی را طراحی می کنیم.
9. فرایند ارزیابی، تشخیص، درمان ، ارزیابی مجدد، تشخیص مجدد و درمان مجدد تا حصول نتیجه ی نهایی ادامه خواهد داشت.

در نهایت لازم می دانم که مجددا اشاره کنم که اختلال یادگیری مسئله ی نگران کننده ای نیست و در ردیف بیماری قرار نمی گیرد و با انجام روشهای مناسب قابل درمان است.

در یادداشت های بعدی سعی می کنم که به طور اختصاصی به انواع اختلالات یادگیری از جمله اختلال خواندن، اختلال نوشتن، اختلال املا، و اختلال ریاضی بپردازم.

حمید  هاشمی، کارشناس ارشد روانشناسی تربیتی از دانشگاه شهید بهشتی، کارشناس اختلالات یادگیری