آیا فرزند من بیش فعال است؟

این سؤال ممکن است از سوی عضوی از خانواده، یک دوست یا معلم فرزندتان مطرح شود. احتمالاً زمانی فرا می رسد که شخصی به شما بگوید “فکر می کنی ممکن است که او بیش فعالی داشته باشد؟” والدین معدودی از کودکان خود محور هستند که حداقل اصطلاح اختلال نقص توجه/ بیش فعالی[1] را هم نشنیده اند. در سال های اخیر، این موضوع سرخط روزنامه ها و مقاله های مجلات بوده است. این اصطلاح توجهات بسیاری را به خود معطوف کرده است تا آنجایی که هرگاه خردسالی رفتارهای آشوبگرانه و پرجنب و جوش از خود نشان می دهد، اکثر مردم به سرعت تصور می کنند که ممکن است دلیل آن بیش فعالی باشد. این فصل به شما کمک خواهد کرد که درباره ی این اختلال پیچیده بیشتر بدانید و اطلاعاتی ارائه خواهد داد که کمک می کند تصمیم بگیرید به دنبال ارزیابی بیش فعالی برای فرزندتان باشید یا خیر و اگر او دچار این اختلال است، منابعی را به شما ارائه می کند.

تاریخچه ی بیش فعالی

اگرچه در سال های اخیر رسانه های گروهی توجه بسیاری به مقوله ی بیش فعالی داشته اند ولی این یک اختلال جدید نیست. در واقع بحث حرفه ای پیرامون این اختلال به بیش از صد سال پیش باز می گردد. تاریخ نگاران توجه کرده اند که بسیاری از افراد شهیر و شایسته ای مانند بنجامین فرانکلین، توماس ادیسون و آلبرت انیشتین رفتارهایی مطابق بیش فعالی داشته اند.

در طول سالیان، این اختلال برچسب های بسیاری داشته است، از جمله پرجنبی، سندروم کودک بیش فعال و اختلال نقص توجه[2] همراه با بیش فعالی یا بدون آن. این مسئله که از برچسب های مختلف بسیاری برای توصیف این اختلال استفاده شده است بسیار گیج کننده است! با این وجود، برچسب های مختلف، بازتابی از تفکرات متفاوت درباره ی این اختلال در دوره های مختلف زمانی است. در دهه ی1960 میلادی کانون توجه بر رفتار بیش فعالانه بود. در اواخر دهه ی 1970 و اوایل دهه ی 1980 نظریه ها بیشتر بر نقش مشکلات توجه تمرکز کردند: در نتیجه کلمه ی توجه در برچسبی”رسمی” گنجانده شد. اگرچه، در این اواخر محققان مسائل دیگری (نظیر “بازداری رفتاری”) را که نقش محوری تری نسبت به توجه ایفا می کند، مورد بررسی قرار می دهند. بدین معنا که برچسب و/ یا معیار تشخیص بیش فعالی در چند سال آینده دوباره تغییر خواهد کرد.

بیش فعالی به طور دقیق به چه معناست؟

علائم اصلی اختلال نقص توجه/ بیش فعالی شامل عدم توجه، بیش فعالی و شتابزدگی است. این اختلالی است که حداقل 3 تا 7 درصد کودکان در سنین مدرسه را تحت تأثیر قرار می دهد. احتمال بروز این اختلال در پسران سه برابر پسران است. هنگامی که در رسانه ها از اختلال نقص توجه/ بیش فعالی می شنوید، ممکن است با قضاوت های مختلفی که بسیار متداول و شایع است سردرگم شوید. تفاوت در داوری ها به سبب این است که معیارهای تشخیصی و شیوه های ارزیابی استفاده شده در تحقیقات مختلف با یکدیگر متفاوت است.  اختلال نقص توجه/ بیش فعالی، بدون در نظر گرفتن درصد دقیق کودکان مبتلا، اختلالی است که به طور رایج تشخیص داده می شود. در واقع، برآورد می شود که به طور میانگین در هر کلاس حداقل یک کودک به اختلال نقص توجه/ بیش فعالی مبتلاست. حتی با به کارگیری تخمین های محتاطانه، تنها در ایالات متحده آمریکا حداقل سه میلیون کودک مبتلا به این اختلال وجود دارد!

راسل بارک لی، یکی از صاحب نظران پیشتاز در زمینه ی اختلال بیش فعالی معتقد است که این بیماری عمدتاً اختلالی رو به رشد مربوط به “بازداری رفتاری” است. به بیانی ساده تر، کودکان مبتلا به این اختلال در بازداشتن (یا کنترل) تمایلات و رفتارهای خود به دلیل عوامل عصب شناختی مشکل دارند. چنانچه دکتر بارک لی در کتاب خود با عنوان برخورد با اختلال نقص توجه/ بیش فعالی؛ راهنمای کامل و معتبر برای والدین (انتشارات گیلفورد) اشاره کرده است: بیش فعالی اختلالی بسیار پیچیده است. این مسئله همچنین می تواند تأثیری ژرف بر زندگی کودک و خانواده اش داشته است. کودکان مبتلا به این اختلال اغلب دچار مشکلات جدی در مدرسه می شوند و در روابط میان فردی خود با اعضای خانواده و دوستان مشکل دارند. این اختلال همچنین همراه با مشکلات دیگری نظیراختلالات یادگیری، افسردگی و اضطراب رخ می دهد. نکته ی حائز اهمیت برای شما آن است که بسیاری از کودکان مبتلا به نقص توجه و بیش فعالی هم مشکلات رفتاری مشابه کودکان خود محور دارند. این رفتارها شامل لجاجت، بی فکر بودن و قشقرق برپا کردن می شود.

یکی از جنبه های اختلال نقص توجه و بیش فعالی که درک این اختلال را دشوار می نماید آن است که هیچ گونه علامت کلیدی که تنها در کودکان مبتلا به این اختلال مشاهده شود، وجود ندارد. این تشخیص بر پایه ی میزان و شدت برخی رفتارهای خاص است. نکته ی حائز اهمیت آن است که رفتارهای توصیف کننده ی اختلال نقص توجه و بیش فعالی (عدم توجه، شتاب زدگی و بیش فعالی) حداقل هر از چند گاه تا اندازه ای در اکثر خردسالان رخ می دهد. جای تعجب نیست که بسیاری از خردسالان، با همان سرشت خود، اغلب بسیار فعال و شتاب زده عمل کرده و فراخنای توجه کمی دارند. بنابراین درمورد خردسالان توجیه تشخیص نقص توجه و بیش فعالی از روی میزان و شدت رفتار کودک امری بسیار دشوار است.

بیایید به موضوع دشواری تشخیص، توجه بیشتری داشته باشیم. آیا میدانستید که والدین بیش از 50 درصد کودکان پیش دبستانی زمانی آنها را اهمال کار یا فزونکار میدانستند؟ با این وجود جمع کثیری از این کودکان مشمول معیارهای تشخیصی اختلال بیش فعالی نمی شوند. بسیاری از کودکان به جای داشتن الگویی پایدار از رفتارهای بیشماری که برای تشخیص این اختلال لازم است، تنها یک یا دو رفتار مرتبط با آن را بروز می دهند. هنگامی که کودکان پیش دبستانی یک یا دو رفتار نگران کننده داشته باشند، اغلب بدون دخالت آن رشد می کنند. بدین معنا که میدانیم اکثر کودکان با افزایش سن مدت زمان توجهشان بهبود می یابد، کمتر شتاب زدگی دارند و تحرک کمتری از خود نشان می دهند. برای مثال، مطالعات تحقیقاتی نشان می دهند که اکثر نگرانی ها درباره ی بی دقتی یا پر تحرکی کودکان سه تا چهار ساله در طول شش ماه بدون نیاز به کمک حرفه ای کاهش می یابد. از سویی دیگر، برخی خردسالان الگویی پایدار از رفتارهایی دارند که برای تشخیص اختلال نقص توجه و بیش فعالی مورد نیاز است. در واقع، بسیاری از والدینی که بعدها در کودکی برای فرزندشان تشخیص بیش فعالی داده می شود، اظهار می کنند که برای نخستین بار هنگامی که فرزندشان سه یا چهار ساله بوده است درباره ی رفتارش نگران بوده اند.

در گذشته، چنین تصور می شد که این اختلال در اکثر کودکان بیشتر می شود. ما اکنون می دانیم که اگر چه ممکن است کودکان با افزایش سن در توجه، میزان فعالیت و شتاب زدگی بهبود پیدا کنند، ولی بسیاری از آنها که مبتلا به بیش فعالی هستند، اغلب مشکلات تحصیلی و اجتماعی قابل توجهی را با خود تا دوران نوجوانی یدک می کشند و حتی ممکن است در دوران بزرگسالی مشکلات شغلی و اجتماعی داشته باشند. برآورد شده است که 70 تا 80 درصد کودکانی که برایشان در طول سال های دبستان تشخیص بیش فعالی داده شده است، علائمی را تا نوجوانی با خود به همراه خواهند داشت و 50 تا 65 درصد نیز علائمی را تا دوره ی بزرگسالی با خود یدک می کشند.

بیایید برای کمک به درک بهتر رفتارهای اصلی در اختلال نقص توجه و بیش فعالی، نگاهی به رفتارهای اولیه یا علائم مرتبط با بی توجهی، شتاب زدگی و بیش فعالی به طور جزئی تر داشته باشیم.

• بی توجهی.

  تشخیص مشکلات مربوط به بی توجهی گاهی برای والدین دشوار است، زیرا در موقعیت هایی بیشتر آشکار می شود که اغلب در بیرون خانه اتفاق می افتد- موقعیت هایی که نیازمند توجه مداوم به فعالیت ها یا تکالیفی است که خسته کننده یا یکنواخت است. برعکس، اکثر کودکان حتی آنها که مبتلا به بیش فعالی هستند، می توانند در هنگام تماشای تلویزیون یا انجام بازی های کامپیوتری تمرکز یا توجه داشته باشند! معلمان بیشتر به مشکلات نقص توجه پی می برند زیرا کودکان باید توجه خود را در حین تکالیف ظریف و جزئی در مدرسه حفظ کنند. اگر چه ذکر این نکته مهم است که معلمان رفتارهای مربوط به نقص توجه را به راحتی رفتارهای بیش فعالانه یا شتاب زده که در کلاس بیشتر تولید آشوب می کند تشخیص نمی دهند. مسائل جزئی مرتبط با نقص توجه در کودکان مدرسه ای مبتلا به بیش فعالی و نقص توجه ممکن است شامل بی توجهی به جزئیات، عدم توانایی در حفظ توجه به مدت طولانی برای تکمیل تکالیف، اشتباهات ناشی از بی دقتی و نا منظم بودن است.

• شتاب زدگی.

• کودکانی که شتاب زده هستند، اغلب قبل از شروع فعالیت٬ تا تمام شدن دستورالعمل ها صبر نمی کنند. آنها مایلند قبل از فکر کردن، دست به عمل بزنند و در نتیجه غالباً نمی دانند یک موقعیت خاص چه چیزی را می طلبد. این امر می تواند منجر شود که یک کودک مبتلا به بیش فعالی فرمان ناپذیرشود و به علاوه مشکلات دیگری هم پیدا کند. در مدرسه این کودکان ممکن است در آزمون ها خوب عمل نکنند که بخشی از آن به دلیل نخواندن دستورالعمل های آزمون قبل از شروع پاسخگویی به سؤالات است. همچنین کودکان بیش فعال ممکن است قبل از تمام شدن سؤال معلم یا شخصی دیگر، بدون تأمل پاسخ را بدهند و از آنجا که صبر نمی کنند تا سؤال به طور کامل پرسیده شود، غالباً پاسخ های اشتباه می دهند.

شتاب زدگی می تواند منجر به مشکلات دیگری نیز بشود. ایستادن در صفوف مدرسه یا صبر کردن برای فرا رسیدن نوبتشان در بازی می تواند برای آنها بسیار دشوار باشد. در این شرایط و دیگر شرایط اجتماعی، کودکان شتاب زده مایل هستند مرزهای فیزیکی ضعیفی داشته باشند٬ از این رو کودکان دیگر یا بزرگسالان ممکن است آنها را مزاحم یا پر دردسر بدانند. همچنین این کودکان هنگامی که احساس می کنند با آنها ناعادلانه برخوردشده است، حتی اگر قصد هیچ گونه آزاری در بین نباشد (مثل هنگامی که شخصی به طور اتفاقی پایش را روی پای کودک می گذارد)، به طور شتاب زده عکس العمل نشان می دهند. در نهایت، اقدام به عمل کردن قبل از فکر کردن می تواند آنها را به موقعیت های خطرناک سوق دهد، مثل دویدن در خیابان برای برگرداندن توپ یا شیرجه زدن در عمق کم.

• بیش فعالی.

• کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی، نا آرام تر و بی قرارتر از کودکان هم سن و هم جنس خود هستند که به مبتلا به این اختلال نیستند. والدین اغلب گزارش می کنند که فرزند بیش فعالشان “اصلاً نمی تواند بی حرکت بنشیند”. این کودکان به سختی می توانند روی صندلی هایشان بمانند، مخصوصاً در مدرسه یا میز شام.

[1] attention deficit/ hyperactivity disorder (AِِِDHD)

[2] attention deficit disorder (ADD)